صنعت دارو و مکمل به دلیل ارتباط با جان و سلامتی انسان ها از مهم ترین صنایع به حساب می آید و رکن اساسی نظام سلامت جامعه است. همانطور که پیش تر در مقاله صنعت تجهیزات پزشکی ذکر شد، با افزایش جمعیت، بیماری های نوظهور و مصرف غذاهای ناسالم، جامعه نیاز بیشتری به پیشگیری و درمان پیدا خواهد کرد که نشان از نقش پررنگ صنعت دارو و مکمل میباشد. در این مقاله پس از نگاهی اجماعی به این صنعت، به بررسی زنجیره تامین و لجستیک صنعت دارو و مکمل خواهیم پرداخت تا با اهمیت آن بیشتر آشنا شویم.

نگاهی بر صنعت دارو و مکمل و نقش آن در کشور

با توجه به گزارشات منتشر شده در سال 2019، صنعت دارو و مکمل در سال 2018، رتبه ی دوم جهان از نظر میزان تخصیص منابع به بخش تحقیق و توسعه را به خود اختصاص داده است. آمار سال 2019 خبر از موجودیت 114 کارخانه تولید داروهای انسانی، 43 کارخانه تولید مواد اولیه، 80 شرکت ثبت شده وارداتی دارو، 60 شرکت پخش سراسری، 180 شرکت پخش و فروش استانی و 12 هزار داروخانه در ایران میدهد. صنعت دارو و مکمل در ایران صنعتی کلیدی محسوب میگردد و در طی سالیان گذشته با رشد چشمگیری رو به رو بوده است.
 

 آن ها توانسته اند به خوبی از پس تامین نیاز داخلی برآیند و به کشورهای زیادی نیز صادرات داشته باشند به طوری که با خودکفایی، جایگاه کشور را در سطح منطقه و بین الملل بالا ببرند. البته همچنان کیفیت دارو و مکمل ها نیاز به افزایش دارد و شرکت های تولید کننده برای ارتقا جایگاه خود درمیان تولیدکنندگان جهان باید تلاش بیشتری داشته باشند. 

 

صنعت دارویی یکی از 39 صنعت مهم بورسی است و بنابر آخرین اطلاعات 2.5 درصد از ارزش کل بازار سهام را به خود اختصاص داده است. 
براساس آمارنامه دارویی کشور در سال 1400، مبلغ کل فروش بازار دارو 81 درصد رشد داشته است.

انواع محصولات در صنعت دارو و مکمل

به طور کلی محصولات دارویی به 3 دسته تقسیم میشوند. 
 

سرمایه گذاری و اشتغال در صنعت دارو و مکمل

پتانسیل بالای صنعت دارو و مکمل برای تولید و تامین نیاز جامعه، این صنعت را محتمل بر پیشرفت نگه داشته و انگیزه لازم را به سرمایه گذاران داده تا با سرمایه گذاری از این بازار پر سود بهره ببرند. نیاز بازار داخلی و وجود پتانسیل بالای صادرات، موجب سرمایه گذاری در این صنعت گردیده که منجر به اشتغال آفرینی و استفاده بهینه از نیروی کار تحصیل کرده شده است.

البته شواهد حاکی از آن است که این صنعت در کشور همچنان پتانسیل سرمایه گذاری و اشتغال را دارا است و توسعه ی صنعت دارو و مکمل در دستور کار نظام اقتصادی جامعه قرار گرفته است. 

دولت با راه اندازی طرح دارویار به منظور دسترسی آسان و با حداقل هزینه به مایحتاج دارو، و بررسی تامین مالی زنجیره ای صنعت دارو و تجهیزات پزشکی با استفاده از اوراق گام، سعی دارد سرمایه گذاری و در پی آن اشتغال آفرینی در صنعت دارو و مکمل را افزایش بدهد.
 

بزرگ ترین تولیدکنندگان در زنجیره تامین جهانی صنعت دارو و مکمل

صنعت دارو و مکمل از جمله صنایع تاثیرگذار در اقتصاد جهانی محسوب میشود. 5 کشور برتر در تولید دارو در جهان به ترتیب کشورهای آمریکا، آلمان، هند، سوئیس، انگلستان میباشند.
بنا بر گزارشات جهانی ده شرکت برتر تولید کننده برحسب فروش و هزینه کرد در سال 2019 در جدول زیر قابل مشاهده میباشد.

اندازه بازار و میزان تولید داخلی صنعت دارو و مکمل

سیاست گذاران اصلی در ایران سه هلدینگ دارویی شناخته شده هستند. هلدینگ برکت، تیپیکو و سرمایه گذاری البرز که تحت اختیار تامین اجتماعی، ستاد اجرایی فرمان امام و بانک ملی میباشند، حدود 67 درصد بازار دارویی کشور را در اختیار دارند. بنا بر گزارشات آمارنامه دارویی در سال 1400، ارزش ریالی فروش دارو تولیدی در کشور  555,355,192,336,087  ریال بوده است که نشان دهنده سهم بازار قابل قبول شرکت های دارویی داخلی در کشور میباشد. 

حجم قابل قبول تولید داخلی و بیش از نیاز کشور، صنعت دارو و مکمل را آماده ی انجام صادرات کرده است و گزارشات حاکی از صادرات به بیش از 50 کشور جهان میباشد. اما همچنان کشورهای عراق، افغانستان، گرجستان، ازبکستان، سوریه و یمن مشتریان اصلی و ثابت صنعت دارو و مکمل شناخته میشوند. 

متاسفانه به دلیل نقاط ضعف و تهدید های پیش روی صنعت دارو و مکمل، تاکنون تولید کنندگان نتوانسته اند از ظرفیت صادراتی کشور به خوبی استفاده کنند. بخش عمده داروهای وارداتی را مواد اولیه و داروهای بیماری خاص تشکیل میدهد. 
 

واردات در صنعت دارو و مکمل

با نگاهی بر آمار واردات و صادرات میتوان فهمید که صنعت دارو و مکمل جزو صنایع تاثیر گذار در اقتصاد کشور میباشد. متاسفانه به دلیل مشکلات داخلی و خارجی این صنعت از پیشرفت قابل انتظار خود جا مانده است. عواملی همچون قیمت گذاری نادرست، کمبود ارز، سخت گیری و طولانی بودن صدور مجوزها و تحریم از توسعه این صنعت جلوگیری کرده اند. 

واردات صنعت دارو و مکمل از کشورهای اتریش، اردن، آرژانتین، اسپانیا، استرالیا، اسلواکی، اسلوونی، آلمان، اندونزی، انگلیس، اروگوئه، آمریکا، ایتالیا، برزیل، بلژیک، بلغارستان، پرتغال، پورتوریکو، تایوان، ترکیه، چک، چین، دانمارک، رومانی، ژاپن، سوئد، سوئیس، شیلی، فرانسه، فنلاند، قبرس، کانادا، کره جنوبی، لهستان، لیتوانی، مالت، مجارستان، مصر، نروژ، هلند، هند، یونان انجام میگیرد. 
 

زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل

زنجیره تامین دارویی بسیار پیچیده هست و فعالین صنعت دارو و مکمل بایستی با چالش های زیادی دسته و پنجه نرم کنند. به طور کلی صنعت دارو و مکمل به دنبال افزایش کیفیت زندگی میباشد که این مسئله اهمیت زنجیره تامین دارو را نشان میدهد. به دلیل ریسک موجود در زنجیره تامین دارویی، اختلال در لجستیک و زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل میتواند بر سلامت عموم جامعه موثر باشد. زنجیره تامین دارویی با مجموعه‌ای از چالش‌ها، از جمله دیده شدن زنجیره تامین، جعل دارو، حمل و نقل با زنجیره سرد و افزایش قیمت داروهای تجویزی مواجه است.

معرفی بالادست و پایین دست زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل

از جمله مهم ترین صنایع بالادست صنعت دارو و مکمل، صنعت پتروشیمی میباشد. صنعت پتروشیمی با تولید مواد اولیه پایه، گام نخست را جهت تولید دارو بر میدارد. مواد معدنی و شیمایی تولید دارو در ایران در دسترس است و بیش از 70 درصد آن در کشور تولید میشود. 
در صنعت دارو و مکمل، انواع داروهای خوراکی، پمادها، کرِم ها، شربت ها، آمپول های تزریقی، داروهای خاص و … تولید میشوند که همه آن ها از مواد شیمیایی و نفتی منشأ گرفته اند.
 

سابقه لجستیک در صنعت دارو و مکمل و ذکر نیاز های لجستیکی امروزه این صنعت

رو به افزایش بودن نیاز به دارو در جامعه ی جهانی، نقش لجستیک و نیاز لجستیکی صنعت دارو و مکمل را پر رنگ تر میکند. با شیوع کرونا و افزایش ناگهانی نرخ نیاز به اقلام دارویی، سرعت عمل در لجستیک و زنجیره تامین دارو اهمیت خود را بیش از پیش نشان داد.

محصولات صنعت مکمل و دارو به دلیل نیاز به نگهداری در دمای مناسب جهت جلوگیری از فساد، از حساسیت زیادی برخوردارند. به همین منظور زنجیره ی سرد در این صنعت بسیار مهم است. 

برخی از اقلام دارویی باید منجمد نگهداری شوند، برخی از آن ها قابل نگهداری در دمای اتاق هستند و اما برخی باید در دمای یخچال نگهداری شوند. این نکته برای لجستیک و زنجیره تامین محصولات صنعت دارو و مکمل بسیار حیاتی است. 

مسیر های طولانی حمل، نگهداری در انبارهای دارو (سردخانه ها)، تناسب اقلام دارویی که در کنار یکدیگر نگهداشت میشوند، ایمنی و سرعت حمل همانطور که در سابقه لجستیک این صنعت مشهود است، همواره مورد توجه بوده و از استاندارهای لازم برخوردار است. 
 

ارائه شماتیکی از زنجیره تامین و لجستیک صنعت دارو و مکمل

با توجه به مطالبی که پیش تر گفته شد، مواد پایه دارو و مکمل از صنعت پتروشیمی و صنایع شیمیایی نشات میگیرد و به دست تولید کننده دارو میرسد. زنجیره تولید دارو در شکل زیر قابل مشاهده است. 
 

سهم هزینه های لجستیک در صنعت دارو و مکمل

لجستیک و زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل به دلیل استفاده از زنجیره ی سرد، بسیار پر هزینه هستند. همچنین به دلیل پویا بودن این صنعت و بالا بودن سرعت تولید داروهای جدید و تکنولوژیک، و افزایش ریسک تولید و انبارش مازاد، صنعت دارو و مکمل با هزینه های گزاف رو به رو است. 

برخی از هزینه های لجستیکی که میتوان اشاره داشت:
1.    هزینه فعالیت‌های حمل و نقل و جابجایی
2.    هزینه فعالیت‌های ذخیره سازی و یا انبارداری
3.    هزینه مربوط به ارزش زمانی سرمایه در کالاهای راکد در سیستم لجستیک شامل ارزش افزوده حمل و نقل
4.    هزینه تغییر شکل فیزیکی که برای حمل‌ونقل، انبارداری و جابجایی ایمن و کارا لازم می‌باشد.
5.    هزینه بسته‌بندی اضافی مورد نیاز
6.    هزینه اطلاعات و یکپارچه‌سازی ارتباطات
7.    هزینه‌های مدیریت سیستم لجستیک
8.    هزینه در دسترس نبودن کالا در هنگام نیاز 
 

صحبت از اهداف لجستیکی و چشم انداز پیش روی زنجیره تامین در صنعت دارو و مکمل

لجستیک و زنجیره تامین چابک یکی از مهم ترین مسائل روز صنعت دارو و مکمل میباشد. شیوع کرونا یک نمونه ی کامل از اهمیت زنجیره ی چابک و انعطاف پذیر را بازگو میکند. زنجیره چابک به معنای تغییر در روند لجستیک و زنجیره تامین با توجه به تغییرات ناگهانی به وجود آمده است. 

شیوع ناگهانی کرونا و افزایش نیاز جامعه به تامین دارو در کم ترین زمان و با بیشترین سرعت، به زنجیره تامینی چابک احتیاج داشت. کمبود اقلام دارویی و عدم پاسخ مناسب به نیاز مصرف کننده ، سلامتی و جان بسیاری از افراد را به خطر انداخت. 
در نتیجه لجستیک و زنجیره تامین چابک بخش جدایی ناپذیر از صنعت دارو و مکمل شناخته شد و جزو اهداف لجستیکی این صنعت قرار گرفته شد.
 

بهبود سیستم لجستیک در صنعت دارو و مکمل

چالش های پیش آمده در گذشته و پیش بینی چالش های آینده و افزایش مصرف دارو و مکمل نیاز سیستم لجستیک در صنعت  دارو و مکمل به بهبود را حیاتی کرده است. برای پاسخگویی و کاهش ریسک مواجه با این احتمالات، استفاده از تکنولوژی و راهکارهای دیجیتال میتواند بهترین گزینه ی انتخابی باشد. 

استفاده از فناوری های الکترونیکی و دیجیتال به صنعت دارو و مکمل در کنترل و مدیریت تامین، تولید و توزیع و به طور کلی در زنجیره تامین کمک بزرگی میکند. از جمله:
1.    کاهش هزینه ها
2.    کنترل موجودی
3.    مدیریت سفارشات
4.    مدیریت انبارداری
5.    انعطاف پذیری در زنجیره تامین
6.    مدیریت داده و اطلاعات
 

نقش عملیاتی مجموعه در صنعت دارو و مکمل

1)    پروژه ها و اقدامات صورت گرفته در این صنعت :
•    ارتباط مستمر و بلندمدت با بزرگترین تامین کنندگان دارو و مواداولیه دارویی در اروپا
•    انجام بیش از 300 پرونده حمل و نقل دریایی و ترانزیت اقلام و مواد اولیه مورد نیاز برای تولید مکمل ها از کشور چین
•    حمل، ترخیص و تحویل داروهای تک نسخه ای 
•    ارایه خدمات یکپارچه لجستیکی (درب به درب) به منظور واردات مواد اولیه مورد نیاز برای شرکت های دارویی مطرح کشور اعم از تشریفات گمرکی در مبدا، حمل‌ونقل بین الملل ( بصورت حمل و نقل دریایی، حمل و نقل هوایی، حمل و نقل زمینی، حمل و نقل ریلی، حمل و نقل چندوجهی) و ترخیص و تحویل از اروپا
•    ترخیص فوری اقلام دارویی با انقضاء کم
•    ارایه خدمات مشاوره ای برای طراحی و اجرای شبکه در شرکت های مطرح دارویی کشور و ایجاد امنیت شبکه در این سازمان ها 
 

2)    پروژه های قابل انجام در این صنعت :
•    طراحی ساختار و شبکه زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل
•    طراحی سیستم لجستیک یکپارچه برای صنعت دارو و مکمل
•    عارضه یابی یکپارچه لجستیک و زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل
•    برگزاری دوره های آموزشی تخصصی در رابطه با کلیه مباحث لجستیک و زنجیره تامین برای فعالین صنعت دارو و مکمل
•    پشتیبانی کامل از کلیه خدمات مورد نیاز شرکت های فعال در صنعت تجهیزات دارو و مکمل در زمینه فناوری اطلاعات اعم از طراحی ساختار شبکه، اتوماسیون های یکپارچه سازمانی، سهولت در ارتباطات درون و بیرون سازمانی با استفاده از تکنولوژی Voip و امنیت اطلاعات  
 

گروه بین المللی نسیم اطلس با 11 سال تجربه‌ی عملیاتی کارآمد در زمینه مدیریت لجستیک و زنجیره تامین و همکاری با شرکت های مطرح، به شناخت کامل در مورد نیازهای صنعت دارو و مکمل رسیده است و آمادگی کامل خود را جهت انجام کلیه پروژه های مطرح شده در فوق با هدف بهبود وضعیت زنجیره تامین صنعت دارو و مکمل ها و لجستیک در صنعت دارو و مکمل اعلام می‌دارد.   

فاطمه سلمانی (کارشناس ارشد تحقیقات بازار)