صنعت پتروشیمی در کشورمان، به عنوان یکی از صنایع پرچمدار، جایگاه بسیار پررنگی داشته و سهم قابل توجهی محصول به صنایع پایین دست خود عرضه میکند. همچنین این صنعت زمینهساز تجارت و اشتغالزایی بالا بوده است. در این مقاله ضمن معرفی اجمالی این صنعت، نگاهی بر سابقه و وضعیت کنونی آن در ایران و مطالعه موردی زنجیره تامین صنعت پتروشیمی، به شرح نیازها و چشم اندازی از صنعت با تکیه بر لجستیک میپردازیم. همچنین در این راستا اهداف پیش رو و راهکارهای بهبود سيستم لجستيك در صنعت پتروشیمی را بررسی میکنیم.
پتروشیمی بعنوان مهم ترین صنعت حال حاضر کشور ایران و پرچم دار صنایع، تنها صنعتی است که توانسته است در طول یکسال بیش از 8 میلیون تن محصول را به صنایع پایین دست خود عرضه کند و با درآمدی بالغ بر 15 میلیارد در سال 98، توانسته است 85 % از تعهدات در سامانه نیما را رفع نماید. این صنعت حتی با وجود بحران کرونا، توانسته است 11% در معاملات بورس، موفق تر باشد. در حال حاضر 5 هاب در صنعت پتروشیمی تعریف شده اند:
1) منطقه ویژه اقتصادی ماهشهر
2) منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس عسلویه
3) منطقه ویژه اقتصادی انرژی بر پارسیان
4) منطقه آزاد چابهار (مکران)
5) منطقه آزاد قشم
صنعت پتروشیمی از انرژی فسیلی که همچنان نقش پررنگی را در تامین انرژی در سراسر دنیا بازی میکند، استفاده میکند و سهم 15 درصدی استفاده از این انرژی را دارد. البته پتروشیمی نه تنها برای سوخت بلکه به عنوان خوراک از انرژی های فسیلی استفاده میکند. با این وجود به دلیل مشکلات پیش روی این صنعت، قادر به استفاده از نهایت ظرفیت تولید خود نبوده که میتوان کمبود خوراک را مهم ترین عامل عدم تولید مجتمع های پتروشیمی دانست.
تامین خوراک این صنعت، از سه روش صنایع بالادستی، بین پالایشگاهی و واردات تامین میشود. محصولاتی همچون متان، اتان، پروپان، بوتان، نفتا، نفت سفید و نفت کوره از مهم ترین محصولات پالایشگاه نفتی می باشند که به عنوان خوراک اولیه جهت تولید محصولات نهایی استفاده میشوند.
محصولات نهایی پتروشیمی را میتوان به 5 گروه اصلی دستهبندی کرد.
1. مواد پلیمری (13%)
2. آروماتیک ها (7%)
3. مواد شیمیایی (45%)
4. مواد هیدروکربوری (24%)
5. کودهای شیمیایی (11%)
به طور کلی حدود 107 هزار نفر به طور مستقیم در صنعت پتروشیمی مشغول به کار هستند که از این تعداد، حدود 79هزار نفر در مجتمع های پتروشیمی و 28 هزار نفر در طرح های در دست اجرا فعالیت میکنند.
یکی از شاخص های سنجش اثربخشی صنایع در کشور، ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم حاصل از آن هاست. صنعت پتروشیمی با ایجاد 107 هزار شغل مستقیم، زمینه ساز ایجاد اشتغال غیر مستقیم به وسیله ی صدها بنگاه کوچک و بزرگ می باشد. با توجه به مطالعات صورت گرفته، بنا بر ظرفیت صنعت پتروشیمی، به ازای هر میلیون تن محصولات پتروشیمی، میتوان در صنایع پایین دست 170 هزار اشتغال ایجاد کرد.
از بزرگترین تولیدکنندگان صنعت پتروشیمی در دنیا میتوان در مقام اول به کشور چین و سپس به اتحادیه اروپا و آمریکا اشاره داشت. کشورهایی ازجمله روسیه، هند و برزیل نیز جزو کشورهای مطرح دنیا در صنعت پتروشیمی می باشند.
همچنین خاورمیانه و کشورهای اطراف خلیج فارس سهم زیادی در تولید محصولات پایه پتروشیمی دارند که به عنوان محرکی جهت توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی می باشد. بنا بر گزارشات صنایع ملی پتروشیمی در سال 99، ایران پس از عربستان در تولید محصولات پایه در مقام دوم قرار دارد.
با توجه به آمارهای ارائه شده توسط صنایع ملی پتروشیمی در سال 99، کشور چین با سهم 44% از فروش مواد پتروشیمی در جهان، پرچم دار این صنعت است و مبلغی بالغ بر 1,488 B$ ارزش فروش این کشور می باشد. ارزش فروش کشور ایران در بازار جهانی و داخلی بالغ بر 17B$ می باشد.
براساس تناژ بنا بر گزارشات صنایع پتروشیمی در کتاب سال 99
مقایسه محصولات صادراتی و فروش در بازار داخل صنعت پتروشیمی
علاوه بر واردات خوراک، صادرات محصولات پتروشیمی به عنوان بازویی قدرتمند نقش بسزایی را جهت ارزآوری و رشد اقتصادی ایفا میکند و میتوان با تنوع بخشی و گسترش بازارهای صادراتی و بازارهای هدف و همچنین توجه به مشتریان استراتژیک همانند ترکیه، هند و چین، صادرات را افزایش داد که این امر به واسطه ی بهینه سازی زنجیره تامین در صنعت پتروشیمی و مدیریت لجستیک اتفاق خواهد افتاد.
ارتباط تنگاتنگ ارگان های بالادست و پایین دست بنا بر آمارهای ارائه شده توسط صنایع ملی پتروشیمی کاملا مشهود است. شرکت های نفت و گاز به عنوان ارگان های بالادست وظیفه ی تامین خوراک صنایع پتروشیمی به عنوان ارگان های پایین دست را دارند که نشان دهنده ی ارتباط مستقیم آنها میباشد.
همانطور که در بخش قبل به موضوع اهمیت خوراک در صنعت پتروشیمی اشاره شد، علاوه بر ارگان های بالادست، این خوراک به صورت بین پالایشگاهی و وارداتی نیز تامین میشود. قابل ذکر است که اهمیت نقش لجستیک در اینجا نیز پررنگ تر میشود. توجه لجستیک به زمان بندی و گلوگاه های زنجیره تامین، موجب رشد و شکوفایی صنعت پتروشیمی میشود و نوید بخش پیشرفت این صنعت می باشد.
شماتیکی از لجستیک و زنجیره تامین ارگان های بالادست، میان دست و پایین دست
از دیرباز تاکنون مسئولیت دسترسی به مواد اولیه، تجهیزات و قطعات و در پایان محصول نهایی در همه ی صنایع بر دوش لجستیک بوده است و این نشان دهنده ی وابستگی عمیق لجستیک و زنجیره ی تامین می باشد.
خاورمیانه و در جایگاه بالاتر آن کشور ایران، دارای باارزش ترین منابع نفت و گاز به عنوان صنایع بالادست پتروشیمی است و لجستیک نقش بالقوه ای در ارتباط بین صنایع بالادست با پتروشیمی را ایفا میکند و حضور پررنگ آن موجب افزایش چابکی، کاهش ریسک، عدم کمبود، پیشگیری از مشکلات عرضه و تقاضا و ... می شود.
فرآیندهای همزمان تولید و لجستیک از عوامل کلیدی موفقیت در کارخانه های پیچیده پتروشیمی هستند. زمانی که سطح موجودی کاهش می یابد، برنامهریزی همزمان لجستیک و فرآیندهای تولید، بسته بندی، عرضه و دفع، ضروری است. علاوه بر لجستیک داخل سازمانی، لجستیک عرضه ی داخل کشور و صادرات بسیار حائز اهمیت است. چرا که مدیریت چرخه ی استخراج، تولید و عرضه تنها با کمک لجستیک و مدیریت آن قابل کنترل و بهینه سازی است. رقابت جهانی در صنعت پتروشیمی، آغاز کننده ی راهی طولانی برای صنعت پتروشیمی ایران است که نیازمند تحولات عظیم و استفاده هرچه بهتر از لجستیک و دانش به روز آن برای هم مسیری با این رقابت است.
از مهمترین نقاط شروع استفاده از لجستیک در ابعاد بین الملل، وجود هاب لجستیکی مجهز و متناسب با صنعت پتروشیمی است که میتوان هاب لجستیکی چابهار را به عنوان یکی از استراتژیک ترین نقاط کشور ایران نام برد. نزدیکی این هاب به صنایع پتروشیمی برگ برنده ای برای حضور در این رقابت جهانی است.
آنچه که امروزه به عنوان نیاز صنایع و به خصوص صنعت پتروشیمی شناخته شده است، بهبود ارتباط این صنعت با لجستیک و بهره مندی از شرکت های ارائه دهنده ی خدمات 3PL و 4PL می باشد. شرکت های متخصص ارائه دهنده این خدمات با یکپارچه سازی فرآیند لجستیک، مدیریت ریسک در زنجیره تامین را بهبود میبخشند.
مطالعات نشان میدهد که سرمایه گذاری بیشتر بر هزینه های لجستیک و توجه به استفاده هرچه بهتر از آن، در بلند مدت نتایج شگرفی را به همراه خواهد داشت. به طوری که این سرمایه گذاری بیشتر، موجب کاهش هزینه های تولید، ضایعات، زمان و ... میشود و ضمانت کننده افزایش سودآوری صنایع می باشد.
هزینه های لجستیکی شامل موارد زیر می شود:
1. هزینه فعالیت های حملونقل و جابجایی
2. هزینه فعالیت های ذخیره سازی و یا انبارداری
3. هزینه مربوط به ارزش زمانی سرمایه در کالاهای راکد در سیستم لجستیک شامل ارزش افزوده حملونقل
4. هزینه تغییر شکل فیزیکی که برای حملونقل، انبارداری و جابجایی ایمن و کارا لازم می باشد.
5. هزینه ی بسته بندی اضافی مورد نیاز
6. هزینه اطلاعات و یکپارچه سازی ارتباطات
7. هزینه های مدیریت سیستم لجستیک
8. هزینه در دسترس نبودن کالا (هنگام نیاز)
صنعت پتروشیمی جهت توسعه و پیشرفت هرچه تمام تر در طی سال های آتی و رسیدن به اهداف خودکفایی و افزایش رتبه ی جهانی برنامه ریزی ویژه ای انجام داده است و توانسته است از سال 95 در خصوص اجرای طرحهای گوناگون تا پایان سال 1404 مسیر خوبی را برای آینده ی این صنعت تعیین کند.
از مهم ترین طرح های در دست اجرای این صنعت، میتوان به جهش دوم و جهش سوم که به ترتیب شامل 15 و 35 طرح می باشند اشاره داشت. قابل اذعان است که در طی اجرای این پروژه ها و رسیدن به بهره برداری نهایی، مدیریت لجستیک داخلی پروژه ها، سرعت رسیدن به هدف را بالا میبرد و به این صنعت کمک میکند تا به اهداف بزرگ تری همچون خودکفایی در تامین خوراک و زنجیره تامین داخلی برسد.
اهمیت صنعت پتروشیمی در کشور و وابستگی اقتصادی به آن به دلیل ارزآوری به عنوان قطب صادرات ایران، پیچیدگی زنجیره تامین داخلی، کنترل حجم عرضه و تقاضا را امری حیاتی قرار داده است. لذا بر این اساس تکنیک های عارضهیابی لجستیکی و طراحی فرآیند لجستیک با استفاده از اطلاعات بدست آمده، به دنبال ساده سازی این پیچیدگی با استفاده از ابزار لجستیکی از قبیل استانداردها و نرم افزارهای طراحی شده مختص صنعت پتروشیمی، می باشد.
مسئله ی لجستیک در صنعت پتروشیمی بسیار فراتر از حمل کالاهای همگن کانتینری شده در قالب خطوط تجاری مرسوم مرتبط با کالاهای مصرفی می باشد. تقاضا برای حمل و نگهداری کالا در این صنعت بسیار متلاطم می باشد. کالاهای حمل شده دامنه ی وسیعی از کالاها از تجهیزات عظیم الجثه، قطعات، لوله های حمل، مواد شیمیایی مرتبط گرفته تا تجهیزات الکترونیکی و مواد مصرفی، می گردد. ارتقای لجستیک در این بخش هزینه های مربوط به توزیع و صادرات این محصول گرانبها را بطور چشمگیری کاهش میدهد.
همانطور که به بحث پرداختیم، در صنعت پتروشیمی فرآیند تولید همزمان و لجستیک از عوامل کلیدی موفقیت در کارخانه های پیچیده پتروشیمی هستند و این صنعت همواره در سراسر دنیا به دنبال ساده سازی هرچه تمامتر این پیچیدگی می باشد. زمانی که سطح موجودی کاهش می یابد، برنامه ریزی همزمان تولید، بسته بندی، عرضه و دفع امری ضروری است.
یکی از بزرگ ترین سازمان هایی که در پاسخگویی به این نیاز قدم های بزرگی برداشته است و همواره برای این صنعت پویا به دنبال راهکارهای نوین می باشد، سازمان اینکوزو INCONSO است که توانسته است با طراحی نرمافزارهای لجستیکی و ارائه ی راه حل ها و دستورالعمل های مدیریت لجستیک، در جهان شناخته شده باشد.
از این جهت میتوان استفاده از نرم افزار های لجستیکی و رصد لحظه به لحظه ی عوامل را از مهم ترین فعالیتهای کشورهای پیشرفته دانست.
به واسطه ی این تکنولوژی توانایی کنترل موارد زیادی را خواهیم داشت. ازجمله:
• ردیابی کامل انبار محصولات از جمله کالاهای فله، کیسه، مایعات و کالاهای پالت
• برنامه ریزی یکپارچه فرآیندهای تولید، بسته بندی و تحویل لجستیک
• یکپارچه سازی همه ERP ها، سیستم های کنترل، دوربین ها و سخت افزارهای اینترنت اشیا
• کنترل عرضه تولید و جریان مواد
• چک لیست الکترونیکی، مدیریت خرابی، مدیریت مواد خطرناک
به طور کلی درک ارزش لجستیک در هر صنعت، جایگاه چرخه ی تولید و گردش صفر تا صد آن را از مرحله ی اول تا رسیدن به دست مصرف کننده نهایی ارتقا میبخشد. ماهیت صنعت پتروشیمی به دلیل گستردگی زنجیرهی تامین، ارزش بالای مواد اولیه و محصولات، ریسک جابهجایی و حمل به دلیل خطرناک بودن اغلب مواد اولیه و محصولات و اهمیت بالای این صنعت در کشور، بیش تر از سایر صنایع نیازمند درک ارزش لجستیک می باشد. به همین منظور میتوان با ارایه ی راهکارهای نوین و بروز رسانی برخی عوامل و بکارگیری مهندسی لجستیک ( شناسایی مراکز توزیع، انبارها، هاب های برون مرزی و ...) در جهت بهبود سیستم لجستیک این صنعت گام برداشت. برخی بهبود های سیستمی که میتوان به آن ها اشاره داشت:
تامین، گردش داخلی و توزیع
1. بهینه سازی سامانه های حملونقل به وسیله ی استفاده از وسائل حملونقل نو و کاهش زمان دسترسی به ارگان های حملونقل و استفاده از سیستم های هوشمند حملونقل
2. افزایش سهم مشارکت شرکت های لجستیکی در صنعت پتروشیمی با برون سپاری برخی فرآیندهای تخصصی
3. استفاده از امکان رصد و ردیابی کالا در جریان لجستیک داخل سازمانی، داخل کشور و صادراتی به وسیلهی نرم افزارهای لجستیکی
4. استفاده از راهکارهای نوین فناوری اطلاعات برای ارتباط با توزیع کنندگان و تامین کنندگان
5. شناسایی هاب های لجستیکی بین المللی
انبارداری و ذخیره سازی
1. بهبود خدمات انبارداری و اصلاح چیدمان و انبارش
2. استفاده از ماشین آلات پیشرفته روز دنیا جهت جا به جایی و چیدمان در انبار
3. کنترل و مدیریت موجودی انبار با استفاده از سیستم های فناوری اطلاعات
1) پروژه ها و اقدامات صورت گرفته در این صنعت:
• انجام خدمات لجستیک قراردادی به منظور صادرات محصولات پتروشیمی پالایشگاه های مطرح ایران به مقاصد مختلف در حوزه خاورمیانه و کشورهای اروپایی
• انجام خدمات کارگزاری و حق العملکاری گمرکی محصولات پتروشیمی به منظور صدور به کشورهای مختلف در گمرکات جنوب ایران
• ارایه راه کارهای تخصصی به منظور ترانزیت قطعات و مواد اولیه مورد نیاز صنعت پتروشیمی که هم بصورت نرمال و هم بصورت کالاهای سنگین و نامتعارف حمل گردیدند
• ارایه خدمات مشاوره ای تخصصی در زمینه مهندسی لجستیک برای برخی از فعالین مطرح صنعت پتروشیمی که بصورت یکپارچه از مرحله عارضه یابی تا طراحی و اجرا صورت پذیرفته است.
• ارایه خدمات یکپارچه لجستیکی (درب به درب) کالاهای وارداتی مورد نیاز در صنعت پتروشیمی اعم از تشریفات گمرکی در مبدا، حملونقل بین الملل ( بصورت حمل و نقل دریایی، حمل و نقل هوایی، حمل و نقل زمینی، حمل و نقل ریلی، حمل و نقل چندوجهی) و ترخیص اقلام بالغ بر 150 سند
2) پروژه های قابل انجام در این صنعت:
• طراحی ساختار و شبکه زنجیره تامین پتروشیمی
• طراحی سیستم لجستیک یکپارچه برای صنایع پتروشیمی
• عارضه یابی یکپارچه لجستیک و زنجیره تامین صنعت پتروشیمی
• برگزاری دوره های آموزشی تخصصی در رابطه با کلیه مباحث لجستیک و زنجیره تامین برای فعالین صنعت پتروشیمی
• پشتیبانی کامل از کلیه خدمات مورد نیاز شرکت های پتروشیمی در زمینه فناوری اطلاعات اعم از طراحی ساختار شبکه، اتوماسیون های یکپارچه سازمانی ، سهولت در ارتباطات درون و بیرون سازمانی با استفاده از تکنولوژی Voip و امنیت اطلاعات
گروه بین المللی نسیم اطلس با 11 سال تجربهی عملیاتی کارآمد در زمینه مدیریت لجستیک و زنجیره تامین و همکاری با شرکت های مطرح، به شناخت کامل در مورد نیازهای صنعت پتروشیمی رسیده است و آمادگی کامل خود را جهت انجام کلیه پروژه های مطرح شده در فوق با هدف بهبود وضعیت زنجیره تامین صنعت پتروشیمی و لجستیک در صنعت پتروشیمی اعلام میدارد. میتوانید به تخصص ما در زمینه های نام برده شده صنعت پتروشیمی اعتماد کنید.